تاریخچه قانون نظام صنفی در ایران و جهان

وجود اصناف در طول تاریخ منحصر به ایران نبوده و در تمامی نقاط دنیا وجود داشته است و حتی در برخی از کشورها در ایجاد با سقوط حکومتها نیز نقش قابل توجهی داشته اند .

در قرون وسطی وظیفه اصلی مجموعه اصناف در اروپای غربی شامل نظارت محلی بر حرفه با کسب و کار از طریق تعیین موازین مرغوبیت  و قیمت کالا ، حمایت از کسب و کار در مقابل رقابت و تعدی و برقرار کردن مقام اجتماعی اعضای صنف می شد . در ادوار گوناگون تشکیلاتی نظیر بازرگان و ارباب حرف و صنایع در بسیاری از نواحی وجود داشته است .

برخی محققین مجموعه اصناف اروپای قرون وسطی را ناشی از تشکیلات قبیله ای قدیم ژرمنها یا از گروههای مذهبی شمرده اند .  در هر حال بازرگانان در آغاز قرن یازدهم میلادی اصناف تجارتی را بوجود آوردند . هدف انها حمایت از تجارت در مقابل خطرات حکومتهای دوره فئودالیته بود .

در آسیا نیز اتحادیه های صنفی ، بازرگانان و ارباب حرف و صنایع همانند اتحادیه های صنفی اروپا بوده است .

به طور کل اصناف در اداره شهر و کشور قدرت داشتند . به مانند اصناف شهر لندن در حکومت قدرت زیادی داشتند در قرون 15 و 16 میلادی قدرت ملتها و اقتدار سلاطین افزون کشت در بعضی موارد پادشاهان از قدرت اصناف کاستند و آنها را به اطاعت خود درآوردند . بهبود وسایل و امکانات ارتباطی ، توسعه تجارت و بالاخره ظهور و سرمایه داری و مقاطعه کاری به نظام صنفی خاتمه داد . اصناف کوشیدند که انحصارات خود را حفظ کرده ، و با هر تغییری مخالفت ورزند . روند نظام صنفی با مرور زمان سخت و پیچیده شده و گرایش به موروثی کردن عضویت بروز یافت در نتیجه تجارت و صنعت جدید به دست سرمایه داران افتاد که می توانستند خود را با مقتضیات عصر جدید وفق دهند . قدرت مجموعه اصناف از آغاز قرن 17 میلادی در انگلستان رو به زوال گذاشت . جوامع صنفی فرانسه تا قرن 18 میلادی رونق داشتند تا آنکه انقلاب کبیر فرانسه بساط آنها را برچید . سازمانهای اصناف آلمانی به تدریج در قرن 19 میلادی از بین رفت . سازمان اصناف ایتالیا نیز در همین قرن برافتاد . در هند نیز تشکیلات صنفی پیش از دوره امپراطوری سلسه ماوریا توسعه فراوان یافته بود و پس از استیلای انگلستان نیز مدتها دوام یافت پس می توان گفت که تشکیلات صنفی هند حدود 2000 سال سابقه دارد . در ژاپن تشکیلات اصناف با مخالفت فرمانروایان قرون وسطائی مواجه بودند و در سال 1868 بطور کامل از بین رفتند . جوامع اصناف در چین از زمانهای بسیار قدیم سابقه داشتند و حتی در قرن 20 میلادی گروههای با نفوذ و باقدرتی بوده اند .

سازمانهای صنفی قبل از انقلاب اسلامی

یکی از ویژگیهای اساسی بازارها تا قرن اخیر ، تشکل بازاریان در انجمنهای صنفی یعنی اصناف بوده است . این انجمنها اصولا به صاحبان حرفه ها تشکل می بخشیدو دارای وظایف اجتماعی وسیعی بودند . ابتدای پیدایش اصناف اسلامی به قرن سوم هجری می رسد . که دوره شکوفایی تمدن اسلامی و رونق تجارت شهرنشینی بود  در این قرن بود که تشکل صنعتگران و پیشه وران بر اساس حرفه و پیشه ها بوجود آمد و رشد و توسعه کامل شهرها در دو قرن پنجم و ششم هجری فعالیتهای اصناف را توسعه فراوان بخشید. برخی از خاورشناسان مبدا پیدایش انجمنهای صنفی در شهرهای ایرانی را دوره ساسانیان می دانند  . به هر حال منشاء  انجمنهای صنفی هرچه باشد در سده های چهارم و پنجم بر شمار این انجمنها افزوده شده و پیشه وران برای خود صنف جداگانه ای پدید آوردند . چنانکه ابن بطوطه در سده هشتم درباره اصناف اصفهانی می گوید : هر دسته از پیشه وران اصفهان ،رئیس و پیشکسوتی برای خود  انتخاب می کند که او را کلو می نامند .

در کل این اصناف و قانون های تابعه آن باید نظارتی داشته باشند که آیا اجرا می گردد ؟

. نظارت بر اصناف و بازار بخشی از وظایف محتسب بوده که با توجه به اصل فراگیر امر بمعروف و نهی از منکر در فرهنگ اسلامی شامل مراقبت در اجرای درست قواعد شرعی و وظایف مذهبی مسلمانان بخشی از وظایف شهرداری ، شهربانی و دادستانی بوده است .قلمرو وظایف محتسب همه جای شهر بود و وظیفه داشت ضمن مراقبت بازارها از معاملات دغلکارانه و غیر منصفانه بازرگانان و پیشه وران و دلالان جلوگیری و به امور اصناف نیز رسیدگی و اوزان و مقادیر پیمانه ها را بازرسی کند محتسب از رباخواری که حرام و خلاف شرع است و احتکار جلوگیری  می کرد . به بهداشت فراورده ها و محیط و نظارت بر عیار سکه و .... بود . اختیارات او محدود به شهر بود و بازرگانی خارجی را شامل نمی شد .  نظارت از صدر اسلام بوده است به چند نمونه نظارت محتسب دربعضی از دوره ها اشاره می کنیم .

در حکومت آل بویه مشاغل و مناصبی مانند محتسب تحت سرپرستی قاضی القضات اداره می شد . در دوره ایلخانیان پس از گرویدن آنان به اسلام ، سمت محتسب همچنان برجای بود . وقتی غازان خان تصمیم به یکسان کردن اوزان و مقادیردر سرتاسر قلمرو حکومت خویش گرفت فرمان داد تا در هر شهر این کار در حضور محتسب انجام می گیرد . در زمان صفویان نیز هر یک از شهرهای بزرگ محتسبی داشت که به وظیفه سنتی خود عمل می کرد . با این تفاوت که در آن روزگار مذهب رسمی شیعه اثنی عشری بود . بطور کلی در عصر صفوی محتسب وظیفه تهیه و تنظیم فهرست نرخها را در بازار و رسیدگی به حساب را به عهده داشت  با کلانتر و داروغه مستقیما کار می کرد . بعد از دوره صفویان از اختیارات وظایف محتسب کاسته شد و اجرای احکام شرعی از وی سلب و به مراجع تقلید سپرده شد و ان بخش از وظایف او را که به نظافت شهرها و رسیدگی به اصناف بر می گشت داروغه و کلانتر برعهده گرفتند . به این ترتیب اندک اندک حوزه عمل محتسب منحصر به رسیدگی به قیمتها و نرخها و بررسی اوزان و مقادیر گردید که این امر نیز تابع فرمان داروغه بود . در عصر زندیه محتسب وظیف نظارت بر قیمت اجناس بازار و تهیه و تنظیم فهرست قیمتهای روزانه را برعهده داشت . در دوره قاجاریه نیز اداره ای به نام اداره جلیله پلیس و احتساب با 460 نفر عضو که 260 نفر از آنها اعضای احتساب بودند و به این امر رسیدگی کردند دایر شد .

بعد از این دوران قوانینی برای رسیدگی به مسائل امور صنفی و نظم بخشیدن به فعالیتهای اصناف به تصویب رسید که عمدتا شهرداری و انجمن شهر مجری انها بود برای مثال می توان به بند 5 از ماده 35 در فصل وظایف انجمن شهر و قصبه مصوب چهارم مردادماه سال 1328 هجری شمسی اشاره نمود که تصریح می کند رفع اختلافهای صنفی در صورت مرجعه از طرف شهرداری با اصناف به عهده انجمن شهر و قصبه است پس از آن در ابان ماه 1333هئیت وزیران ائین نامه مجمع عمومی اتحادیه های صنفی و بازرگانی را به تصویب رساند . این ایین نامه به منظور اصلاح و بهبود امور بازرگانی و صنفی و تمرکز سازمان آنها و نیز همکاری نزدیک بین بازرگانان و اصناف وابسته به امور بازرگانی و بنگاههای اقتصادی و دستگاههای دولتی و شهرداری در تهران  و شهرستانهای که به تشخیص دولت اهمیت بازرگانی داشته باشند تصویب و به موجب آن جمعیتی به نام مجمع عمومی اتحادیه صنفی و بازرگانی تشکیل شد. سپس به موجب ماده 33 قانون اتاقهای بازرگانی مصوب هفتم دی ماه همان سال وآیین نامه های اجرایی ، در تکمیل آیین نامه عضویت اتاق بازرگانی تهران و اتحادیه هاصنفی بازرگانان به تصویب وزارت اقتصاد ملی رسید و مقرر گردید انتخابات اتحادیه ها صنفی تحت نظارت فرماندار تهران بعمل اید . به این ترتیب که فرماندار تهران در مورد هر صنف انجمن نظارتی مرکب از پنج نفر از معتمدین آن صنف که در دفتر صنفی ثبت نام نموده اند و به امانت و درستی معروف باشند ، تشکیل دهد که در انجام انتخابات آن صنف نظارت نماید .  سپس وزارت کشور به استناد ماد 42 قانون شهرداری ، ایین نامه های مطابق  بند شانزدهم از قانون مذکور مصوب تیرماه سال 1334 تحت عنوان " آیین نامه اتحادیه های اصناف " تصویب نمود .

اهمیت و ضرویت نظامند کردن فعالیتهای اصناف موجب تدوین اولین قانون نظام صنفی در روز 12 خردادماه 1350 با حضور نمایندگان دولت وقت تشکیل گردید و اصلاحات انجام شده بروی این لایحه توسط مجلس سنا پس از بررسی مورد تصویب قرار گرفت . از این تاریخ سازمان صنفی بعنوان یک سازمان مستقل در کشور ایجاد شد و این سازمان را اتاق اصناف نامیدند. اتاق اصناف در تهران تحت نظر هئیت عالی نظارت و ریاست هئیت مذکور با وزیر کشور بود و در سایر شهرستانها بر عهده نظارت فرمانداران شهر بود .

بعد از انقلاب اتاقهای اصناف منحل و کمیته های امور صنفی مسئولیت امور جاری اصناف را در سراسر کشور عهده دار شد .

بدلیل نیاز تشکیلات صنفی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به یک مرجع قانونی معتبر اولین قانون نظام صنفی در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی  مشتمل بر 10 فصل ، 85 ماده و بالغ بر 40 بند و تبصره در تیرماه سال 1359 به تصویب شورای انقلاب رسید .

در سال 1361 شورای مرکزی اصناف منحل و دو مجمع امور صنفی ایجاد و بخش مهمی از اختیار شورای مرکزی اصناف به اتحادیه ها منتقل شد .

فعالیت شورای مرکزی اصناف در کنار مجمع امور صنفی تهران تا سال 1368 ادامه یافت و در اردیبهشت ماه همان سال قانون نظام صنفی برای برخی از اصلاحات به مجلس شورای اسلامی رفت و تصویب شد . که از جمله ماده 4 این قانون ، اصناف به چهار گروه تقسیم شد . صنوف تولیدی خدمات فنی ، توزیع و خدماتی . در 13 اسفند ماه همان سال توسط مجلس نام شورای مرکزی اصناف از متن قانون حذف شد .

در سال 1382 قانون مذکور با اصلاحات کلی مجددا تدوین و به تصویب مجلس ششم شورای اسلامی رسید .

قانون قبلی از نقاط ضعفی چون عدم تناسب وظایف و اختیارات اتحادیه ها و مجامع امور صنفی ، مشکلات تشکیلات سازمانهای صنفی ، فقدان  پیش بینی بودجه لازم و عدم شفافیت اختیارات مجامع و امور صنفی و مداخله زیاد سایر دستگاهها در حوزه اصناف مواجه بود .

اما در قانون مصوب 24/12/82 از ویژگیهای مهمی برخوردار بود از جمله تقویت حضور اصناف در تصمیم گیری اقتصادی کشور و تقویت اتحادیه و تقویت بنیه مالی آنها . ایجاد اتحادیه استانی و کشور و .....

اقدامات انجام شده برای قانون نظام صنفی تاکنون شامل : آموزش افراد و دستگاههای مرتبط ( انتشار کتاب قانون و برگزاری سمینار توجیهی ملی و منطقه ای در سطوح مدیران ، پرستاران و کارشناسان توجیه اعضاء کمیسونهای نظارت بر سراسر کشور ، ارائه طرحهای مطالعاتی ) تدوین ایین نامه ها و دستورالعملهای اجرایی ( از 27 آیین نامه و دستورالعمل 22 مورد تصویب شد . )

سازماندهی و شکل گیری مسائل صنفی ، برگزاری انتخابات برخی از اتحادیه ها ، برگزاری سراسری انتخابات مجامع امور صنفی در روز 18/5/83 ، تشکیل شورای اصناف ایران و تمهیدات مقدمات برگزاری انتخابات اعضاء هیات رییسه شورای اصناف کشور .

سال 1392 : تغیر قانون نظام صنفی تحت لایحه اصلاح نظام صنفی د رمجلس شورای اسلامی ؛ با تغیر نام مجامع امور صنفی به اتاق اصناف شهرستان و شورای اصناف کشور به اتاق اصناف ایران . تعیین محدودیت در مدت زمان تصدی اعضای هیات مدیره ایجاد شر سنی و تحصیلی و ..........